W większości religii, systemów społecznych masowe zbrodnie są ochydną rzeczą. Dopiero polski prawnik Rafał Lemkin doprowadził do skodyfikowania prawa i utrwalenia pojęcia ludobójstwo. W latach 50. był siedmiokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.
Niemal od zarania znaych nam dziejów próbowano stworzyć normy, które zapobiegną brutalnym rozprawom pomiędzy zwaśnionymi stronami. Najstarsze są bez wątpienia fragmenty o zasadach wojny w traktacie „ O Rzeczpospolitej” Platona oraz „O obowiązkach” Cycerona. W średniowieczu, papiestwo usiłowało stworzyć ideał rycerza- chrześcijanina, który używa siły tylko w słusznej sprawie. Starano się również doprowadzić do pokojowego załatwiania sporów między państwami chrześcijańskimi, a także zakazu walk w adwent, wielki post oraz liczne święta kościelne.
Dla przykładu w 1393 w szwajcarskim mieście Semplach wydano akt, który nakazywał każdemu obywatelowi ochronę kobiet podczas wojny. W podobnym duchu wypowiadali się John Wiklef i Jan Hus, jednakże całość ich dorobku intelektualnego była potraktowana jako heretycka. Husyci jako odłam religijny spotkali się zresztą z mordowaniem na wielką skalę. Dokonywano karnych krucjat, zaś w okresie wojny trzydziestoletniej liczba ludności w Czechach spadła z 3 mln do 750 tyś. Kulminacyjnym momentem była bitwa pod Białą Górą 2 roku 1620. Po niej stracono 600 przedstawicieli szlachty i wolnych zawodów. Wojny religijne w toczyły się niemal w całej Europie Zachodnie i Środkowej, za wyjątkiem Polski.
Najważniejszą jednakże szkołą domagającą się poszanowania podbijanych narodów, była szkoła praw natury. Jej korzeni można szukać właśnie w dziełach Platona, ale i również innych klasycznych filozofów. Bez wątpienia pierwszym filozofem, który usystematyzował tę szkołę był Hugo Grocjusz. W swym najsławniejszym dziele „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis) zawarł doniosłe tezy dotyczące prawa natury i prawa narodów, będące podwaliną publicznego prawa międzynarodowego. Stosunki międzynarodowe regulować winny, uzupełniające się wzajemnie, ius gentium naturale i ius gentium positivum – prawo naturalne narodów miało zyskiwać sankcję i jego egzekucję dzięki prawu pozytywnemu, jednocześnie, ograniczając arbitralną wolę suwerennych państw, nie dopuszczać do pogłębiania konfliktów między podmiotami na arenie międzynarodowej. Oczywiście w katalogu praw naturalnych znajdowało się prawo do życia. Dalsze rozwinięcie zaproponował John Locke, który uznał, że rozum, który nakazywał każdemu poszanowanie równości i niezależności innych jednostek oraz zabraniał krzywdzenia kogokolwiek w jego życiu, zdrowiu, wolności lub posiadaniu.
Także myśl prawno-polityczna dotycząca zakazu naruszania prawa do życia posiadała w koncepcjach liberalnych ważne miejsce. Jednakże brakowało realnych instrumentów prawnych mogących zapobiegać ewentualnym masakrom etnicznym i rasowym.
Prawo przedwojenne
Wśród aktów regulujących ochronę ludności cywilnej najważniejsze są konwencje genewskie z roku 1906 i haskie z lat 1899-1907. Niestety w okresie poprzedzającym II wojnę światową główny nacisk był na kwestie humanitarne względem żołnierzy, nie zaś ludności cywilnej. Z konwencji genewskiej z 1906 roku można dowiedzieć się tylko ogólnikowo o tym, że wprowadza ona ewidencję osób poszkodowanych w konfliktach zbrojnych. Znacznie więcej o ludności cywilnej mówią nam konwencje haskie.
W artykule 23 Regulaminu dotyczącego praw i zwyczajów wojny lądowej będącym załącznikiem do IV Konwencji Haskiej, jest mowa o:
„(...) zabrania się mianowicie:
a)używać trucizny lub broni zatrutej;
b)zabijać albo ranić zdradziecko osoby, należące do ludności lub do wojsk nieprzyjaciela;
c)zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi, który złożył broń i, nie mając już środków obrony, zdał się na łaskę;
d)oświadczać, że nikomu nie będzie darowane życie;
e)używać broni, pocisków lub środków, mogących zadać zbyteczne cierpienia;
(...) h)ogłaszać za wygasłe, zawieszone lub nie podpadające osądzeniu prawa i roszczenia obywateli strony przeciwnej.”
Z kolei artykuł 25 mówi o tym, że: „Wzbronione jest atakowanie lub bombardowanie w jaki bądź sposób bezbronnych wsi, domów mieszkalnych i budowli.” Następnie artykuł 46 mówi: „Honor i prawa rodzinne, życie jednostek i własność prywatna, jak również przekonania religijne i wykonywanie obrządków religijnych, winny być uszanowane(...) Z kolei w V konwencji Haskiej jest mowa o neutralności obywateli wojujących stron w mocarstwach neutralnych.
Należy pamiętać, że oprócz umów międzynarodowych dochodzą pakty bilateralne i wielostronne a także zwyczaj. Widzimy więc, że podstawowe prawa ludności cywilnej są gwarantowane. Niestety niewątpliwą wadą systemu ochrony jest brak powszechnej ratyfikacji konwencji haskich i genewskich oraz brak określonych sankcji a sposobu ich wykonywania. Mocarstwa uwikłane we własne polityczne interesy nie chciały i nie mogły być skutecznymi gwarantami ochrony ludności.
Pojawienie się terminu ludobójstwo
Chociaż, jak wspomniano masowe mordy o cechach ludobójczych istniały znacznie wcześniej to sam termin powstał dopiero w 1944 roku. Użył go polski prawnik żydowskiego pochodzenia Rafał Lemkin mieszkający ówcześnie w USA. Rozpoczął on kampanię mającą na celu zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa. Był specjalistą w dziedzinie międzynarodowego prawa karnego. Jego myśl stała się podstawową dla karania zbrodni ludobójstwa, został również doradcą oskarżenia w trwającym od 20 listopada 1945 roku procesie przed Międzynarodowym Trubunałem Wojskowym w Norymberdze.
Już w swych działaniach przed wojną dążył do utworzenia prawa karnego dla masowych mordów na grupach narodowych, rasowych i religijnych. W swym wystąpieniu na międzynarodowej konferencji prawa karnego w Madrycie w 1933 roku bezskutecznie podjął ten temat. Początkowo używał terminu „zbrodnia barbarzyństwa”. Proponował następującą definicję „Ktokolwiek z nienawiści do pewnej grupy rasowej, religijnej lub społecznej albo w zamiarze jej zniszczenia przedsięweźmie karalne działania przeciwko życiu, nietykalności cielesnej, wolności, godności lub gospodarczej podstawie osoby przynależnej do takiej grupy - odpowiada za zbrodnię barbarzyństwa.”
W 1935 r., na łamach „Gazety Sądowej Warszawskiej” przedstawił projekt konwencji w sprawie terroryzmu zawierający tylko trzy artykuły i sześć punktów. W projekcie tym mowa była o terrorze ze względu na rasę, religię lub przynależność do grupy społecznej.
Od 1944 roku pojawia się ludobójstwo. Termin ten oznacza zabójstwo gatunku (łacińskie słowo genus- gatunek, ród, plemię uccidere- zabijać), co miało oznaczać próbę eksterminacji wszystkich członków określonej grupy ludzkiej. Po raz pierwszy zostało użyte w książce „Rządy Osi w okupowanej Europie” (Axis Rule in Occupied Europe) wydanej w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych.
W założeniu ludobójstwo nie musi być natychmiastowe działania, lecz również przez rozmaite techniki ludobójcze. W rozdziale IX podzielił je na: polityczne, społeczne, kulturalne, ekonomiczne, biologiczne, fizyczne, religijne i moralne.
kolejno polegają one na:
- polityczne: Niszczenie instytucji politycznych, wprowadzanie nierówności i przywilejów dla określonych grup społecznych, kolonizacja polegająca na wymianie ludności autochtonicznej na napływową
- społeczne: zakaz stosowania lokalnego prawa i działalności lokalnych sadów i zastępowanie ich sądami okupanta, usuwanie z życia społecznego inteligencji
- kulturalne: zakaz używania języka ojczystego w prasie, szkołach i urzędach, zakazy wydawania książek i prasy oraz nakładanie na artystów obowiązku rejestrowania i uzyskiwania licencji na kontynuowanie działalności. Jako przykład Lemkin podaje zakaz studiowania przez Polaków sztuk pięknych, likwidacje uniwersytetów i spalenie biblioteki wyższej szkoły rabinackiej w Lublinie. Do tego typu sfer ludobójstwa zalicza się również grabież dzieł sztuki i kultury.
- ekonomiczne: przejęcie kontroli nad bankami i depozytami ludności cywilnej, zmuszenie do wymiany waluty i egzystencji poniżej granicy ubóstwa
- biologiczne: zmniejszenie liczby urodzeń, promocja aborcji, jako przykład podaje się wprowadzenie obowiązku uzyskiwania przez Polaków pozwoleń na zawieranie małżeństw oraz oddzielanie kobiet od mężczyzn w celu uniemożliwienia im prokreacji.
- fizyczne: Prowadzenie dyskryminacji w żywieniu: Niemcy otrzymywali racje wojenne żywnościowe zaspokajające 93% zapotrzebowania, Polacy 66%; Żydzi 20%. Z kolei racje mięsa dla Niemców wynosiły 100% zapotrzebowania, dla Polaków 66%, dla Żydów nie było go w ogóle. Przez takie racje przypadki skrajnego niedożywienia i anemii wzrosły o 113% u Polaków i 435% wśród Żydów. Również wśród tego typu technik ludobójczych znajduje się wprowadzanie warunków zagrażających zdrowiu, jak odbieranie ciepłej odzieży i opału czy pozbawienie opieki medycznej. Do tej grupy zalicza się również masowe zabójstwa przedstawicieli określonej grupy społecznej.
- religijne: wyniszczenie przywódców religijnych, zburzenie świątyń i zakaz organizowania uroczystości religijnych
- moralne: obniżenie ceny alkoholu, zezwolenie na uczęszczanie do kasyna i rozpowszechnianie wydawnictw pornograficznych. Miało to skoncentrować uwagę ludności na podstawowych potrzebach i odwrócić uwagę od kwestii narodowych.
Lemkin zaznaczył, że sprawa ludobójstwa powinna być objęta powszechną represją, zarówno popełniona podczas wojny, jak i pokoju. Według jego koncepcji ludobójstwo było zaprzeczeniem doktryny Russeau-Portalis, zgodnie z którą: „wojna jest skierowana przeciwko suwerenom lub armiom, a nie przeciwko poddanym czy osobom cywilnym”. Dążył do tego, żeby w kodeksach karnych poszczególnych państw były postanowienia dotyczące kar i ścigania praktyk ludobójczych. Ludobójstwo zaś miało być ścigane na zasadzie delicta iuris gentium i ścigane na zasadzie powszechnej represji. Swoje tezy Lemkin rozwijał publikując w 1945 roku artykuł „Ludobójstwo-nowoczesna zbrodnia” („Genocide - A Modern Crime”). Podkreślił w niej, że elementem zbrodni ludobójstwa są:
- zamiar zniszczenia, zdegradowania całych grup narodowych, religijnych i rasowych przez atak na pojedynczych członków tej grupy.
-zagrożenie dla życia, zdrowia, wolności i ekonomicznej egzystencji wszystkich członków
sprawcy działają w imieniu państwa, lub grup politycznych i społecznych.
Określił też sposób w jaki winni zbrodni ludobójstwa powinni ponieść konsekwencje:
- akty ludobójstwa powinny być rozpatrywane jako niezgodne z prawem międzynarodowym i moralnością
odpowiedzialność dotyczy zarówno sprawców bezpośrednich, jak i wydających polecenia.
- konsekwencje zbrodni ludobójstwa mają charakter międzynarodowy, więc winny może być odpowiedzialny na terenie kraju gdzie został pochwycony lub w miejscu gdzie prowadził ludobójcze praktyki
- jeżeli państwo prowadzi politykę ludobójstwa to sprawcy powinni być osądzeni przez międzynarodowy trybunał,
-zbrodnia ludobójstwa powinna być włączona do prawa krajowego poprzez traktat międzynarodowy.
Ponadto Lemkin proponował modyfikację konwencji haskich, aby narody pozostające w niewoli objąć ochroną przewidzianą dla jeńców wojennych. W roku 1946 w artykule „Ludobójstwo jako zbrodnia” (Genocide), Zaproponował następujące zasady:
- Zbrodnia ludobójstwa jest to spisek zmierzający do wyniszczenia grupy narodowej, rasowej lub religijnej. Zawiera ona ataki przeciwko, życiu, mieniu, wolności takiej grupy.
- zbrodnia tak rozumiana powinna być sankcjonowana przez krajowe kodeksy karne
odpowiedzialność ponoszą wykonawcy, podżegacze i inspiratorzy zbrodni
państwa powinny ponieść odpowiedzialność przed Radą Bezpieczeństwa ONZ
powinno się zmienić Konwencje Haską by większymi gwarancjami objąć ludność cywilną na wypadek wojny
- traktat międzynarodowy o ludobójstwie nie powinien uniemożliwiać podpisywanie umów bilateralnych lub wielostronnych zwiększających ochronę przed zbrodnią.
Powstanie Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa z 1948 roku
11 grudnia 1946 r., kiedy to Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Rezolucję 96(I), której Lemkin był współautorem. Rezolucja stanowi, że: „Ludobójstwo jest zaprzeczeniem prawa do egzystencji całych ludzkich grup, jak zabójstwo jest zaprzeczeniem prawa do życia jednostki, takie zaprzeczenie prawa do istnienia porusza sumienie człowieczeństwa, powoduje ogromne straty dla ludzkości, wartości kulturalnych i innych.(...) Odnotowano wiele przypadków ludobójstwa, na skutek których pewne grupy rasowe, religijne, polityczne i inne zostały zniszczone w części lub całości. Karanie zbrodni ludobójstwa leży w sferze międzynarodowego zainteresowania. Dlatego Zgromadzenie Ogólne: Potwierdza, że ludobójstwo jest zbrodnią prawa międzynarodowego potępianą przez narody cywilizowane(...) Zachęca państwa członkowskie do wprowadzenia niezbędnej legislacji, żeby zapobiegać tej zbrodni i ją karać” Rezolucja ta przyjęta została jednogłośnie, bez debaty, jednakże nie miała ona jurysdykcji prawnej. Nieostry termin „współpraca międzynarodowa” oraz niewiążący charakter miał tylko chwilowo zastępować sankcję. By je wzmocnić w marcu roku 1947 rozpoczęto prace nad stosowną konwencją opracowywaną w Radzie Gospodarczo-Gospodarczej. Prace nadzorowali trzej prawnicy: V. Pelle, H. de Donnedieu i R. Lemkin.
Rada z pomocą Sekretarze Generalnego zbadała stanowisko państw w sprawie konwencji i jej kształtu. Z kolei w marcu 1948 roku Rada wydała rezolucję 117/VI. Na mocy jej tekstu powstała komisja do spraw ludobójstwa, złożona z przedstawicieli Chin, Francji, Libanu, Polski, USA, ZSRR i Wenezueli. Miała ona przygotować ostateczny kształt konwencji uwzględniający projekt Sekretarza Generalnego i zgodny z zaleceniami Komisji Praw Człowieka. Po kilkunastu posiedzeniach komisja biorąca pod uwagę koncepcje narodowe oraz zalecenia Sekretarza i innych czynników w ONZ przedstawiła Radzie Gospodarczo-Społecznej jeden projekt konwencji. Zostały naniesienie poprawki przez VI Komitet Prawny w październiku 1948 roku. Projekt został przyjęty jednogłośnie przez Zgromadzenie Ogólne 9 grudnia 1948 roku.
Konwencja weszła w życie w styczniu 1951 roku, po ponad rocznym vacatio legis. Aktualnie ratyfikowana jest przez 137 państw, zaś ludobójstwo znajduje się w blisko 80 narodowych kodeksach karnych. Tekst składa się z preambuły i 19 artykułów regulujących działanie konwencji.
W Preambule jest mowa o tym, że: „Ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych i potępioną przez świat cywilizowany: uznając, że we wszystkich okresach historycznych ludobójstwo wyrządziło ludzkości wielkie straty; w przekonaniu, że międzynarodowa współpraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkości od tej ohydnej klęski ”
W kolejnych artykułach jest mowa o tym że ludobójstwo popełnione zarówno podczas pokoju, jak i wojny jest zbrodnią prawa międzynarodowego (Art. I) Wystosowano też definicję ludobójstwa, wg, której czynem tym jest czyn, który jest: „dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich” Do takich czynów zalicza się zarówno: zabójstwo, jak i uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia psychicznego, stworzenie dla członków grupy warunków prowadzących do zniszczenia fizycznego, stosowanie środków mających obniżyć przyrost naturalny w danej grupie oraz przekazywanie dzieci do innych grup społecznych (Art. II). Karane jest zarówno dokonywanie ludobójstwa, jak i jego podżeganie oraz współudział (Art. III)
Dalsze artykuły (IV-VII) mówią o karaniu zbrodni ludobójstwa bez względu na stanowiska rządowe oskarżonych. Jest w nich również poruszona kwestia ekstradycji oraz możliwość zarówno sądzenia przez sądy kraju pochwycenia oraz kraju, gdzie odbywało się przestępstwo, jak i trybunał międzynarodowy.
Artykuł VIII zajmuje się zapobieganiem zbrodni ludobójstwa: „Każda z Umawiających się Stron może zwrócić się do właściwych organów Narodów Zjednoczonych o przedsięwzięcie przewidzianych w Karcie Narodów Zjednoczonych środków, które uznają za odpowiednie dla zapobieżenia i stłumienia aktów ludobójstwa”. Kolejny artykuł mówią o możliwości oddania sprawy do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
W artykułach X-XIX jest mowa o okresie vacatio legis konwencji, okresie obowiązywania, możliwości jej wypowiedzenia, oraz dacie rejestracji przez Sekretarza Generalnego.
Należy zaznaczyć, że od samego początku tekst konwencji budził kontrowersje. Głównym powodem był fakt iż nie było jasnego sprecyzowania na czym polega zapobieganie zbrodni ludobójstwa. Oczywiście podpisanie konwencji jasno stanowi zakaz popełniania ludobójstwa, ale kwestią sporną jest odpowiedzialność innych państw. Zrezygnowano z istniejących niegdyś zapisach o ochronie mocarstw na rzecz niejasnej odpowiedzialności. Brak zawężenia do państw ościennych w przyszłości był powodem długiego procesu i braku reakcji przeciwko Serbii. Również dużo problemów nastręcza ustalenie dolus specialis zbrodni, czyli postać zamiaru jej popełnienia. Aby mówić o ludobójstwie działanie sprawcy zawsze musi być dokonane w zamiarze. Trzeba udowodnić, że celem nie było jednostka, ale fakt, iż przynależała do konkretnej grupy. Co ważne konwencja mówiąc o pomocy w zbrodni pozwala na ściganie również np. handlarzy bronią, bowiem pomocnictwo zgodnie z art. III, pomocnictwo jest tak samo karane jak sam udział czy podżeganie.
Po uchwaleniu Konwencji z 9 grudnia 1948 r. dziennikarze nie mogli znaleźć Rafała Lemkina. Odnaleźli go dopiero wieczorem, samotnego i szlochającego. Prosił, żeby zostawili go samego. Konwencję traktował jako „epitafium na grobie matki, która zginęła w Polsce z rąk niemieckich”. Właśnie został utworzony podstawowy dokument dla ścigania i zapobiegania zbrodni ludobójstwa.
Piotr Celej
Chcesz być na bieząco z informacjami ze świata historii? Jesteśmy na facebooku polnocnej.tv. Szukaj nas na Twitterze oraz wyślij nam maila.