Kartuski Batalion Obrony Narodowej powołany został jesienią 1937 roku. W założeniu, podobnie jak inne bataliony, przewidziany był do  krótkotrwałych działań obronnych w korzystnych warunkach terenowych przy wsparciu wojsk regularnych, co w 1939 roku okazało się fikcją. Jednostką nadrzędną była  Morska Brygada Obrony Narodowej. Jednostką administracyjną i mobilizującą dla Kartuskiego Batalionu ON był 1 Morski Batalion Strzelców z Wejherowa. We wrześniu 1939 roku dowódcami batalionu był kpt. Marian Mordawski i  mjr. Stanisław Hochfeld. Kartuski batalion liczył 250 oficerów i 756 żołnierzy. Poza bronią ręczną dysponował 29 lekkimi i 9 ciężkimi karabinami maszynowymi, 2 moździerzami 81 mm oraz 3 działami  37 mm. Poza tym dostępu do powiatu broniły placówki graniczne komisariatów Straży Granicznej w Kartuzach, Sulęczynie i Sierakowicach. Do walki z wrogiem włączyli się też kolejarze, militaryzując pociąg Smok Kaszubski, uzbrojony w armatę morską. Naprzeciwko stanęła niemiecka 207 dywizja piechoty, która otrzymała  zadanie natarcia s kierunku Bytów – Kościerzyna i dalej na wschód, dążąc do połączenia się z siłami gdańskimi oraz brygadą piechoty „Eberhardt” i we współdziałaniu z siłami morskimi, dowodzonymi przez Marinegruppenkommando Ost admirała Albrechta, rozbić Lądową Obronę Wybrzeża. Tylko 207 dywizja piechoty, liczyła 17. 901 oficerów i żołnierzy z ciężkim sprzętem. Przewaga była druzgocąca.

1 Września ok. godz. 5:30 nad pozycjami batalionu przeleciały niemieckie samoloty. O godz. 8:00 III pluton 2 kompanii obsadził wzgórza przy szosie Kartuzy-Przodkowo zajmując pozycje obronne pozostawione przez baon ON "Gdynia II", który skierowano w stronę Kościerzyny. Pluton kolarzy stoczył walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczym, tracąc kilku zabitych i rannych.  

W dniu 2 września w godzinach popołudniowych niemiecka 207 dywizja piechoty zajęła Kościerzynę, a 3 września połączyła się na najwęższym odcinku Pomorza z siłami gdańskimi. 4 września maszerowała na Kartuzy mając przed sobą 1 kompanię kpt. R.  Wasilewskiego. Dostępu do miasta od strony Żukowa broniła kompania kpt. M. Pikuły, która już od 1 września odpierała silne ataki sił gdańskiej Landespolizei. Kompanię kpt.R.  Wasilewskiego wspierał pluton zwiadu, pluton ciężkich karabinów maszynowych ppor. Szczęsnego i jedno działko przeciwpancerne.

Miasto atakowane było od strony Żukowa. Najpoważniejsze walki toczył się jednak od strony Somonina. Tutaj napierający żołnierze niemieccy zmusili Polaków do opuszczenia wzgórza i cofnięcia się w rejon Kartuz. Stanowiska 3 kompanii w rejonie Kartuzy-Ręboszewo zostały ostrzelane przez artylerię, a przesmyk między jeziorami Małe i Wielkie Brodno został zdobyty przez żołnierzy niemieckich. W godzinach popołudniowych batalion rozpoczął odwrót przez Grzybno-Hopy-Rybakowo do Kamienia. Po godz. 18 Niemcy rozpoczęli natarcie na Kartuzy.

 

Terror okupanta

 

Kartuzy zostały opanowane przez oddziały Wehrmachtu w dniu 4 września 1939 r. W zajętym mieście, jak również na terenie całego powiatu kartuskiego, od razu ukatywnił się Selbschutz, rozpoczynająxc rozprawę z przedstawicielami lokalnej elity politycznej, gospodarczej i intelektualnej. Głównym  wykonawcą polityki terroru był przybyły z Gdańska Herbert Busch, który wcześniej skutecznie walczył z polskością w Pruszczu Gdańskim i na terenie Gdańskich Wyżyn.

Natychmiast po wkroczeniu oddziałów niemieckich do Kartuz utworzono obóz dla internowanych. Między 15 a 20 września, przeniesiono internowanych do byłego obozu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego w Borowie, około 500 m od jeziora Karlikowo. Wokół bazy tego obozu, zwanego „Stanicą Harcerską”, oddział Arbeitsdienstu wybudował kilka prymitywnych baraków, ogrodził cały obóz drutem kolczastym, ustawił wieżyczki dla strażników i oświetlił.  Już 5 września, w lesie pod Burchardztwem koło Kartuz, rozstrzelano żołnierza batalionu Obrony Narodowej – Brunona Formelę z Kartuz. Zbrodni dokonali żołnierze niemieckiej 207. Dywizji Piechoty. 8 września aresztowano kilkadziesiąt osób, których nazwiska znajdowały się na listach proskrypcyjnych, sporządzonych jeszcze przed wojną przez miejscowych Niemców. Wśród zatrzymanych byli przedstawiciele inteligencji i dwudziestu działaczy Polskiego Związku Zachodniego. Tych ostatnich osadzono w więzieniu sądowym w Kartuzach i rozstrzelano jeszcze w tym samym miesiącu w Lasach Kaliskich. Kolejnych Polaków  aresztowano w Kartuzach za działalność polityczną i osadzono w więzieniu sądowym. Na rozkaz Herberta Buscha wszyscy zostali rozstrzelani 14 września w lesie w pobliżu Wzgórza Wolności. Ponadto we wrześniu 1939 r. zamordowano w Kartuzach naczelnika poczty Stanisława Fałkowskiego, naczelnika stacji PKP Nikodema Klucza, urzędnika sądu Jana Majewskiego oraz trzy inne osoby. W lesie pod Kartuzami funkcjonariusze grupy operacyjnej Einsatzkommando 16 rozstrzelali również w tym samym miesiącu dziesięciu księży katolickich aresztowanych na terenie powiatu. Z obozu w Borowie wywożono Polaków, aby rozstrzelać ich  w lesie koło Kalisk lub do lasu Szady Buk.