Nieodłącznym elementem historii Gdańska jest historia… cła. Jej zarys przedstawia, specjalnie dla www.strefahistorii.pl....

Bronisław Poźniak

Gdańsk w latach 997 – 1308

Juz podczas wizyty w Gdańsku Św Wojciecha, przy grodzie istniał port, do którego można było wpłynąć zarówno z morza jak i rzeką Wisłą. Port z nabrzeżami były nie tylko częścią osady ale przede wszystkim własnością panującego i źródłem jego dochodów. W okresie XI i XII wieku osada książęca wraz z portem bardzo się rozwinęła i stała się ważnym punktem wymiany towarów. Nad Motławą pobierano cło w komorze celnej, w której pracowali urzędnicy (officiales) mający do pomocy celników (theloneatores) i strażników (bedelli). Pobór odbywał w imieniu księcia, który sprawował rządy albo jako namiestnik władcy polskiego albo samodzielnie w latach 1227–1294 (Świętopełk II i jego synowie Warcisław II i Mściwoj II). Gdańsk był siedzibą książęcą do 1294 roku. Pierwsza wzmianka o poborze cła w porcie gdańskim pochodzi z zapisu w bulli protekcyjnej papieża Eugeniusza III z roku 1148. W dokumencie tym ojciec święty uposażył nowego biskupa włocławskiego Warnera (Wernera) między innymi dochodami z poboru ceł w Gdańsku –Castrum Kdanzc in Pomerania cum decima tam annone, quam omnium eorum que de navibus solvuntur (Gród gdański na Pomorzu w ramach dziesięciny rocznej, przekaże część dochodów pobranych z ceł od przybyłych statków)1. Na marginesie warto zauważyć pojawienie się nazwy miasta – Kdanzc, która będzie się pojawiać w innych źródłach. Istnieje też pogląd, że datowanie istnienia komory celnej w Gdańsku jest wcześniejsze o całe 24 lata, gdyż biskupstwo kujawskie powołano w 1124 roku a w Gdańsku ustanowiono dekanat. Już wtedy pierwszy biskup kujawski Swidger miał partycypować w przychodach z cła w porcie gdańskim. Innymi źródłami mówiącymi o poborze cła od statków przypływających do portu w Gdańsku i dysponowaniu nim przez władców Pomorza Wschodniego są zapisy fundacyjne opactwa cystersów w Oliwie i klasztoru norbertanek w Żukowie.

Sambor I gdański sprawował rządy na Pomorzu Wschodnim jako namiestnik księcia senioralnego – w tym czasie byli nim synowie Bolesława Krzywoustego: Mieszko III Stary i Kazimierz II Sprawiedliwy. W 1186 r. fundując opactwo cystersów w Oliwie oprócz kilku wsi uposażył klasztor w dziesiątą część dochodów pobranych z ceł w porcie gdańskim. Natomiast jego brat, Mściwoj w 1213 roku podarował założonemu w Żukowie klasztorowi norbertanek trzecią część cła pobranego w Gdańsku od przywiezionego statkami sukna. Jego synem był Świętopełk II Wielki, który w dobie rozbicia dzielnicowego Polski usamodzielnił Pomorze Gdańskie uzyskując protekcję papieską. Przyjął tytuł „ducis Pomeranie” i „dominus Zwantepolc dux Danceke” - (książę pomorski i władca Gdańska). Za jego panowania Gdańsk otrzymał prawa miejskie na wzór Lubeki, z którą zresztą nawiązano kontakty handlowe. Miasto z portem przeżywały rozkwit.

Po śmierci Mściwoja II, ostatniego panującego na Pomorzu Wschodnim księcia, region przeszedł we władanie książąt piastowskich, Przemysła II i Władysława Łokietka, potem przez siedem lat królów czeskich Wacława II i Wacława III, którzy byli też polskimi królami, następnie znowuż Władysława Łokietka i jego bratanków Przemka i Kazimierza, książąt kujawskich. W ich imieniu władzę w Gdańsku sprawowali namiestnicy.

Gdańsk pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego

W 1308 roku po najeździe Brandenburczyków i zajęciu Gdańska sędzia Bogusza za zgodą Władysława Łokietka poprosił o pomoc Zakon Krzyżacki. Rycerze zakonni za to przejęli Gdańsk we własne władanie ustanawiając w 1309 roku komturię gdańską. Miasto wraz Pomorzem Wschodnim na półtora wieku znalazło się w granicach ich państwa a dochody z cła pobieranego w porcie gdańskim zasilały skarb w stołecznym Malborku, do którego po wybudowaniu zamku przeniósł się z Wenecji wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego.

Po zamknięciu kantoru Hanzy i osłabieniu kontaktów handlowych z Lubeką, gdy Krzyżacy okrzepli na Pomorzu i zaczęli budować swój zamek w Gdańsku, po roku 1340 pozwolono na ożywienie wymiany towarowej z zagranicą. Tym bardziej, że Wisłą spławiano zboża i drewno, które statkami płynęły dalej do portów europejskich a pobierane opłaty zaczęły bogacić miasto i skarb Zakonu.

Dzięki dobrym relacjom z Lubeką, szczególnie pogłębionym w okresie panującej w tym mieście epidemii „czarnej zarazy” i pomocy jakiej udzielił Gdańsk wysyłając statki ze zbożem, nastąpiło zbliżenie z Hanzą – związkiem handlowym miast Europy Północnej. W 1361 roku Gdańsk został przyjęty do Hanzy, której rejon działania obejmował porty od Zatoki Biskajskiej na zachodzie po Nowogród Wielki (Ruś) na wschodzie.W portach hanzeatyckich popularne były dwa rodzaje ceł: palowe i funtowe. To pierwsze (pfalgeld) pobierano od statków teoretycznie na cele konserwacji i rozwoju portów. Zależało od aktualnej ceny i wartości towaru, ustalanej na podstawie specyfikacji ładunków potwierdzonych przez urzędników portowych. Pobrane opłaty zapisywano do specjalnych ksiąg. Natomiast cło funtowe (pfundzoll) było opłatą nadzwyczajną pobieraną na cele wojenne od towarów przywożonych i wywożonych (wartość towaru ustalano w funtach a stawki cła wahały się od 2 do 7 procent od funta). Port gdański zarabiał przede wszystkim na cle palowym i na kontaktach z innymi miastami hanzeatyckimi co przyczyniło się do jego szybkiego rozwoju. Krzyżacy w połowie XIV wieku wprowadzili „cło wiślane” zwane też krajowym (landeszoll). Płacono je w Toruniu, Elblągu i Gdańsku za spław towarów rzeką a dochody w całości zasilały Zakon. Na początku do skarbu w Malborku szła 1/3 pobranego cła funtowego, zwiększona po latach do 2/3. Po klęsce grunwaldzkiej w 1410 roku całość tej opłaty zasilała skarb Zakonu bez dzielenia się z miastem, które przecież ją pobierało.

Hanzeatycki Gdańsk w granicach Rzeczypospolitej

Po wspomnianej już klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem miasta Pomorza i Prus zaczęły patrzeć w stronę Królestwa Polskiego chcąc zrzucić jarzmo Zakonu. Tym bardziej, że Zakon zmuszony do zapłaty wysokiego odszkodowania za przegraną wojnę przerzucił ten ciężar na miasta. Założyły więc one Związek Pruski i poprosiły króla Kazimierza Jagiellończyka o przyłączenie do Polski. Te działania wywołały w 1454 roku wojnę z Zakonem Krzyżackim, która trwała trzynaście lat (04.02.1454 – 19.10.1466). Król polski wydał akt inkorporacji miast pruskich, w tym Gdańska a nową prowincję nazwano Prusami Królewskimi.

Miasto przyjęło zwierzchność króla polskiego i zostało zrównane w prawach z innymi miastami królewskimi. W tym roku również połączono w jeden organizm miejski samodzielne dotąd Główne Miasto, Stare Miasto, Nowe Miasto i Osiek. W 1457 roku nadano miastu przywilej subsydiarny (privilegium magnum). Ten i dwa wcześniejsze znosiły cło wiślane i cło funtowe w Gdańsku oraz oddawały w zarząd miasta port, pozostawiając królowi prawo udzielności na morzu. Do herbu Gdańska – dwóch białych (srebrnych) krzyży Kazimierz Jagiellończyk dodał złotą koronę królewską i dewizę „Nec temere, nec timide” (bez strachu ale z rozwaga). Miasto też mogło bić własną monetę i samodzielnie nawiązywać kontakty handlowe z zagranicą. W sumie uzyskało dużą autonomię i działanie na zasadzie wolnego miasta. Król mający udział w cle palowym ustanowił królewskiego komisarza celnego w porcie a w mieście króla miał reprezentować murgrabia królewski. Pierwszym został bogaty patrycjusz, kupiec i armator, Reinhold Niederhof, który był też burmistrzem Gdańska.

Przez ponad trzysta lat będąc w Królestwie Polskim a od 1569 r. w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Gdańsk wraz z portem przeżywał okres rozkwitu i bogacenia się jego mieszkańców. Stał się dla Polski oknem na świat, przez które przechodziło 3/4 jej obrotu towarowego. Do portu nad Motławą rocznie przypływało nawet dwa tysiące statków. Przywoziły one sukna, sól, wina i przyprawy korzenne a wypływały ze zbożem, drewnem, z wańczosem i innymi wyrobami z drewna (meble gdańskie) oraz z polskim miodem. Przywileje króla Kazimierza Jagiellończyka dane miastu po ponad stu latach zaczęły być kłopotliwe dla jego wnuka, Zygmunta II Augusta. Dążył on do osłabienia pozycji Gdańska i większego udziału w dochodach z cła palowego. Efektem tego było przyjęcie w 1570 roku Statutów Karnkowskiego, które ograniczały samodzielność miasta precyzując zwierzchnie prawa króla, także w porcie i na morzu. Ze względu na śmierć króla nie weszły one w życie ale zniesione zostały dopiero w 1585 roku. W międzyczasie, w latach 1576–1577 Gdańsk toczył wojnę z nowym królem, Stefanem Batorym. W jej wyniku miasto po zapłaceniu kontrybucji złożyło królowi hołd poddańczy w zamian za obietnicę zniesienia restrykcyjnych statutów. W dniu 26.02. 1585r. Stefan Batory nadał przywilej morski (privilgio portorii), w wyniku którego Gdańsk odzyskał samodzielność w sprawach portu i żeglugi za cenę połowy zysku z cła palowego dla króla2. Interesy władcy miał pilnować królewski komisarz palowy a interesy miasta – komora palowa (pfalkammer) z trzema rajcami na czele, zwanymi panami palowymi (pfalherren).  Komora palowa będąca swoistym urzędem celnym i podatkowym mieściła się w Ratuszu Głównego Miasta na ul. Długiej. Poza trzema panami palowymi w komorze zatrudniano: pisarzy (pfalschreiber), poborców celnych (zolleinnehmer), strażników portowych (pfalknecht), którzy kontrolowali statki stojące przy nabrzeżach po obu brzegach Motławy od ujścia Raduni po Am Graben i strażników wodnych (wasserknecht), którzy mocowali cumy statków do pali portowych. Ponadto w komorze palowej w charakterze pomocniczym pracowali wagowi (weigeknecht), mierniczy (vermesser) i składowi (lagerist), inaczej magazynierzy.

Oprócz cła palowego można było, do wyboru uiszczać culagę (zulage), opłatę za przeładunek i przechowywanie towaru w magazynie portowym. Opłatę wprowadzał „trzeci ordynek” i zasilała ona budżet miejski. W tamtym czasie zbudowano prawie czterysta spichlerzy i magazynów na prawym brzegu Motławy i nad Nową Motławą a port mógł pochwalić się trzema kilometrami nabrzeży. Komora palowa w Gdańsku istniała do 1792 roku a jej znaczenie zaczęło podupadać w XVIII wieku, szczególnie gdy Prusy w 1765 roku wprowadziły retorsyjne cło 10 % od wartości towarów przewożonych Wisłą w komorze celnej w Kwidzynie. Po I rozbiorze Polski komorę celną przeniesiono do Fordonu. Cła zaporowe znacząco spowolniły spław towarów Wisłą do portu gdańskiego.

Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt pobierania cła przez Szwedów na redzie gdańskiej. Było to w latach 1630–1635 w czasie konfliktu polsko – szwedzkiego. Jednym z punktów zawartego rozejmu w Starym Targu było uzyskania przez Szwedów prawa do pobierania cła z polskiego handlu morskiego w wysokości 3,5% wartości przewożonych towarów. Cło było uiszczane przez okręt wojenny Królestwa Szwecji, który strzegł wejścia do portu gdańskiego u ujścia Wisły do morza. Cło morskie zostało zniesione rozejmem w Sztumskiej Wsi zawartym na 26 lat.

Cła w Gdańsku porozbiorowym

W 1772 roku trzy monarchie – Rosja, Prusy i Austria dokonały pierwszego rozbioru sąsiedniej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Prusy Fryderyka II zajęły Warmię i Prusy Królewskie ale bez Gdańska i Torunia. Prusacy otoczyli Gdańsk anektując Oliwę, Wrzeszcz (Lagefuhrt), Brzeźno (Breesen) i Zaspę (Saspe) do Wisły, Brętowo (Brentau), Jasień (Nenckau), Łostowice (Schönfeld), Maćki (Matschkau), Borkowo (Borgfeld) i enklawy Chełm z Siedlcami (Stolzenberg), Stare Szkoty (Alt Schottland), Św.Wojciech (St, Albrecht) i Holm na prawym brzegu Wisły. Przy Gdańsku zostały też Żuławy Gdańskie (Danziger Werder), Orunia (Ohra) i Wisłoujście z Gdańską Mierzeją (Danziger Nehrung) po Mikoszewo (Nickelswalde). Już w 1772 roku w Nowym Porcie nad kanałem u wejścia do portu otworzyli pruską komorę celną Neufahrwasser i Salzzollspeichern (skład celny soli). Statki chcące wpłynąć do Gdańska musiały płacić cło Prusakom a potem drugie, w gdańskiej komorze palowej. To spowodowało zahamowanie handlu z Europą i zastój w porcie gdańskim. W 1777 roku pruska komora celna została otwarta w Starych Szkotach (Altschottland) na trakcie z Tczewa do Gdańska w miejscu zwanym Kurze Reihe (Krótka Rega – na wysokości kościoła Św. Ignacego) a w Stolzenberg (dzisiejszy Chełm) pobudowano nowe miasto, konkurencyjne dla Gdańska – Koeniglische Immediadstadt z urzędem celnym i akcyzowym.

]W 1793 roku nastąpił drugi rozbiór Polski, w wyniku którego do Królestwa Prus włączono Gdańsk z Toruniem, Wielkopolskę, Kujawy, Ziemię Dobrzyńską i część Mazowsza. Po wkroczeniu Prusaków do Gdańska przeniesiono z Nowego Portu Die Akzise-und Zolldirektion ( Dyrekcję Akcyzy i Ceł). W 1816 roku nad Nową Motławą, obok wielkiego magazynu portowego (Packhof) pobudowano kompleks budynków, w których urzędowały władze rejencji gdańskiej, dyrekcja podatkowa i Królewski Główny Urząd Ceł w Gdańsku (Kgl. Preussische Hauptzollamt in Danzig). W Nowym Porcie, tam gdzie była komora i celny skład solny był zollamt ( na Solcu), drugi był w Packhof.

Gdańskie cła portowe w połowie XIX wieku

W połowie XIX wieku główny ruch statków przeniósł się z Motławy do Nowego Portu – na Wiśle powstał Dworzec Wiślany a w 1899 roku otwarto basen wolnocłowy tuż przy wejściu do portu z Zatoki Gdańskiej. Przy tych nabrzeżach utworzono placówki celne (Weichselbahnhof i Freihafen) W 1904 roku otwarto Port Cesarski (Kaiserhafen) z urzędem celnym w kanale o długości 2 km będącym odnogą Wisły, pomiędzy powstałą wyspą Holm a Przeróbką (Troyl). Wcześniej był krótki epizod francuskiej komory celnej w Gdańsku. W czasie wojen napoleońskich, gdy utworzono pierwsze Wolne Miast Gdańsk (1807 – 1814), Francja wprowadziła blokadę kontynentalną na towary przysyłane i wysyłane do Anglii. Przypadki łamania blokady doprowadziły do utworzenia w Gdańsku w dniu 21 lipca 1810 r. francuskiej komory celnej. Blokada załamała eksport zboża do Anglii i spowodowała zupełny zastój w porcie gdańskim. Po licznych staraniach w celu likwidacji komory celnej cesarz Napoleon Bonaparte zgodził się na wiosnę 1811 roku na przekazywania dochodów z komory do budżetu miasta.

Na czas pierwszego Wolnego Miasta Gdańska pruska administracja celna przeniosła się do Marienwerder (Kwidzyna) i tam działała Dyrekcja Akcyz i Ceł, by powrócić do Gdańska w 1816 roku.

Przypisy:

1. Cytat z bulli papieskiej za Maciejem Michalskim „Ustanowienie i wczesne dzieje biskupstwa kujawskiego” 1996 s.94 repozytorium amu.edu.pl

2. „Tractatus portorii” lub układ o palowym (Pfahlgeldvertrag) zakończył spór Batorego z Gdańskiem (patrz: „Wojna miasta z królem” Borzestowski W. na Portalu Miasta Gdańska)

Bibliografia

-Labuda G. „Historia Pomorza” t. I , 1969

-Śliwiński B. „Poczet książąt gdańskich. Dynastia Sobiesławiców w XII-XIII w.” 1997

-Samsonowicz H. „Handel zagraniczny Gdańska w drugiej połowie XV w.” Przegląd Historyczny 47/2 z 1956r.

-Żurek Ł. „Polityka fiskalna i monetarna Zakonu Krzyżackiego” Zeszyty Naukowe UE Kraków nr 879 z 2012r.

-Winid W. „Rozwój gospodarczy Gdańska a porty niemieckie” 1925 – repozytorium amu.edu.pl

(Red.) Bronisław Poźniak, www.strefahistorii.pl, fot: Wojciech Gerson - Gdańsk w XVII wieku

Chcesz być na bieząco z informacjami ze świata historii? Jesteśmy na facebooku polnocnej.tv. Szukaj nas na Twitterze oraz wyślij nam maila.