Skatować głodem – Holodomor na Ukrainie [18+]

Myśląc o ludobójstwie mamy przed oczami zazwyczaj obozy koncentracyjne, krwawe rozstrzelania, oszalałe czystki etniczne. Jednak jedną z najokrutniejszych zbrodni w historii ludzkości był głód na Ukrainie.

Działania wojenne oraz  dekoniunktura lat 1921-1922 doprowadziły do silnego uzależniania Ukraińskiej SRR od Rosji. Zbiegło się to w czasie z powstałą podczas wojny epidemią bydła oraz suszą. W związku z wydarzeniami rewolucyjnymi i wojennymi na Ukrainie od 1916 roku do 1922 zmniejszyła się powierzchnia zasiewu o około 40 %.  Pomimo ogłoszenia w marcu 1921 Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) nie ustępowały bolszewickie rekwizycje bydła i zboża. Ukraińscy chłopi mieli oddać podatek ze zbiorów 1921 w wysokości 1,9 mln ton, podczas gdy w poprzednim roku było to 1,2 mln. Stanowiło to 50% całego podatku zbożowego Rosji Sowieckiej.

Rozpoczęto proces stosowania terroru wobec mieszkańców wsi. Osadzane we wsiach jednostki wojskowe trzeba było karmić, zaś one wykorzystywane były jako element aparatu wymuszeń na chłopach. Opornych wsadzano do więzień, bito, zmuszano do pracy, wywłaszczano z gospodarstw a nawet rozstrzeliwano. Podjęto także działania mające podzielić biednych chłopów zrzeszonych w komitetach biedoty- „kombiedy” oraz bogatych chłopów „kułaków”. Biedni za obietnice pomocy przez centralne władze dokonywali grabieży majątków bogatszych. Powstały również wojskowe drużyny żywnościowe, składające się z oddziałów po 150 żołnierzy. 50 takich brygad czuwało nad zbiorami.

Do pomocy mieli regularne siły czerwonoarmistów. Jednocześnie, gdy pojawiła się klęska głodu Rosja rozpoczęła międzynarodową akcję wspierania Ukrainy. Większość tej pomocy była jednakże przeznaczana na wywóz do terenów centralnych Rosji Sowieckiej. Podobnie było z nadwyżkami z Podola, które były sprzedawane do Niemiec. Ukazuje to celowość utrzymywania głodu na Ukrainie przez władze radzieckie. Polityka taka wynikała z chęci zdominowania i uzależnienia od siebie Ukrainy. Złamanie nacjonalizmu lokalnego miało być uzyskane poprzez zniszczenie kułaków, elementu, który był najbardziej świadomy narodowo. Liczba ludności wiejskiej stanowiła 80-90% ludności dzięki czemu rekwizycje okazały się tak zabójcze.

Preludium zbrodni

Zebrano w 1921 łącznie 1,2 mln ton zboża, czyli o 83 tys. więcej niż rok wcześniej. Należy pamiętać, że w roku 1920 nie było klęski nieurodzaju. Już w listopadzie na Zaporożu głodowało 300 tys. ludzi, jednak dokonano rekwizycji kolejnych 4 tys. ton. W 1922 r. zanotowano 3.5 mln głodujących, co stanowiło trzecią część wiejskiej ludności. Głód oraz choroby wywołane przez niego spowodowały wysoką śmiertelność. W szczególnie dotkniętych głodem regionach chłopi jedli psy, koty, a nawet padlinę. Zanotowano również przypadki kanibalizmu. Również w miastach nastała klęska głodu. W marcu 1922 r. z ulic Odessy usunięto 1,3 tys. zwłok ludzi, zmarłych śmiercią głodową.

Obrazuje to raport nadesłany 25 stycznia 1922 do Centralnej Komisji Pomocy z Hulajpola: „W głodujących gminach powiatu hulajpolskiego ludność wymiera. Setki umierających, tysiące chorych. Z powodu głodu zdarzają się przypadki, że matki zjadają dzieci, a też przypadki duszenia dzieci. Koty, psu i padlina służą jako pokarm. Masowe porzucanie rodzin przez ojców, którzy udają się nie wiadomo gdzie. Ludzie ogarnięcie paniką. Przysłana litościwie jałmużna nikogo nie zbawi od śmierci, tylko wywołuje rozdrażnienie. Konieczne jest szybkie powolanie lekarsko-żywnościowych punktów, które mogą przyjąć codziennie po tysiąc ludzi.” Cały czas obowiązywało zarządzenie Włodzimierza Lenina z 28 czerwca 1921, że z Ukrainy do Rosji codziennie ma być wysyłane być 45 wagonów pełnych zboża. Sprawę głodu na Ukrainie władze sowieckie traktowały bardzo instrumentalnie. W marcu 1922 roku rozpoczęto konfiskatę kosztowności cerkiewnych jakoby na pomoc głodującym. W rzeczywistości był to jedynie sposób na ściągnięcie nie dewalujących się zapasów kruszcu.

W związku z tą akcją Lenin pisał do członków Biura Politycznego: „Właśnie teraz i tylko teraz, gdy w głodujących miejscowościach dochodzi do aktów ludożerstwa a na drogach leżą setki, jeśli nie tysiące trupów, możemy i dlatego musimy skonfiskować kosztowności znajdujące się w cerkwiach, wkładając w to najbardziej zaciekła energię i działając w sposób bezlitosny, nie cofając się przed zdławieniem wszelkiego sprzeciwu. Właśnie teraz i tylko teraz zdecydowana większość masy chłopskiej albo stanie po naszej stronie, albo też nie będzie w stanie udzielić jakiejkolwiek pomocy tej garstce czarnosecińskiego duchowieństwa i drobnomieszczaństwa. (...) Bez tego funduszu nie do pomyślenia jest jakakolwiek praca państwowa, w szczególności w zakresie gospodarki(...)”

Można więc zobaczyć, że plany industrializacji i pozyskania dla nich kapitały były ważniejsze dla polityków sowieckich.

Jednocześnie ciężkie było wyjście z głodu. Brak zboża powodował pozostawianie ziemi ugorem. W guberni mikołajewskiej w 1920 roku obsiano 1335 tys. ha ziemi, zaś w 1922 670 tys. W 1922 bez plonów pozostało 21,8 tys. gospodarstw, zaś ponad 10 tys. nie zdołały zapewnić wyżywienia po 1 grudnia tegoż roku. Głodowało już 8 mln ludzi co stanowi około 28% ludności Ukrainy.

Zachód chce pomóc

Skuteczna pomoc zachodnia zaczęła nadchodzić dopiero 10 stycznia 1922 roku po podpisaniu umowy pomiędzy Amerykańską Administracją Pomocy a Ukraińską SSR. Jednak cały czas utrudniano amerykanom dostęp do terenów objętych głodem. Oprócz AAP pomagały, min.: Amerykańska Pomoc Mennonitów, Misja Nansena, Szwajcarski Czerwony Krzyż, Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom, Misja Czechosłowacka, Baptyści, Szwedzki Czerwony Krzyż. Pomocą zagranicznych organizacji objęto 520,6 tys. ludzi, co jednakże było tylko niewielką częścią potrzebujących. Dopiero dzięki zbiorom 1922 roku udało się zakończyć klęskę głodu, chociaż usuwanie jej zdrowotnych skutków w postaci epidemii trwało jeszcze rok.

Trzy miliony istnień

Ogółem zmarło, według szacunków, nawet 3 mln Ukraińców. Co znamienne większość z tych zgonów była łatwa do uniknięcia. Grabieżcza polityka Rosji sowieckiej oraz jej bierność w udzielaniu pomocy, mają znamiona celowości. Możemy więc mówić w tym kontekście o zbrodni. Zbrodnia ta ma wszelkie znamiona ludobójstwa: wyniszcza grupę narodową, zawiera zamiar zniszczenia całej grupy lub jej części, zagrożenie dla życia, zdrowia, wolności i ekonomicznej egzystencji wszystkich członków, oraz jej kulturę, co widać po rekwizycji skarbów kościelnych. Jednakże zasadniczym celem, oprócz grabieży było podporządkowanie sobie Ukraińców, nie zaś ich fizyczne unicestwienie.

Po roku 1923 przystąpiono do projektu „Ukrainizacji” Ukraińskiej SRR. Zwiększono zatrudnienie Ukraińców w administracji oraz tworzono ukraińskie szkoły i placówki kulturalne. Odsetek umiejących czytać i pisać wzrósł w latach 20 z 40 do 70% w miastach i 15 do 50% na wsi. Coraz więcej oficerów Armii Czerwonej pochodziła z Ukrainy. Nastąpiła również amnestia dla intelektualistów i przywrócenie ich do życia społecznego i kulturalnego. Jako przykład inwestycji często przytacza się budowę największego ówcześnie studia filmowego w Kijowie. Rewolucja kulturalna towarzysząca projektowi ukrainizacji była przeprowadzona w duchu socjalizmu, ale z początku nie miała charakteru represji wobec twórców nieprawomyślnych.

Ze Stalinem wraca głód

Po umocnieniu się u władzy Józef Stalin przystąpił do swych planów. Były one w całości uzależnione od czynników ideologicznych W 1929 r. partia bolszewicka rozpoczyna plan zmierzający do całkowitej kolektywizacji rolnictwa. Chłopi w założeniu mają zostać pozbawieni ziemi, zabudowań oraz inwentarza i zatrudnieni w ramach kołchozów. 22 kwietnia 1929 roku na naradzie dotyczącej zbierania zboża Stalin zapowiedział walkę z kułakami, jako winnymi słabych zbiorów. Odnosząc się do terroru w innych dziedzinach życia mówił: „Dlaczego można aresztować setkami spekulantów w miastach i wysyłać ich do Turuchańskiego Kraju, a od kułaków, którzy spekulują zbożem (...) nie można zabrać nadwyżek zboża (...). chyba nie brak nam praw przeciwko spekulantom.”

Zgodnie z wolą Komitetu Centralnego partii kolektywizację na Ukrainie miano zakończyć na wiosnę 1932 roku czyli rok przed innymi częściami Związku Radzieckiego. Kułaków podzielono na 3 grupy według ustawy z 30 stycznia 1930 roku. Byli to :

-          Aktywni uczestniczy antyradzieckich wystąpień- kierowani do obozów i więzień

-          Mało aktywni przeciwnicy ustroju- wysyłani byli do osiedlenia się na dalekiej północy

-          Pozostali- otrzymywali do zagospodarowania nieużytki na obrzeżach pól należących do kołchozów.

Do 1932 roku zlikwidowano prawie 200 tys. gospodarstw. W 1930 roku w związku z tymi wydarzeniami wybuchły masowe bunty przybierające nierzadko charakter walki powstańczej. Liczbę irredentystów szacuje się na 40 tys. W związku z tymi wydarzeniami użyto wojska i milicji do ochrony zbiorów i przeprowadzania rekwizycji. Na wieś wysłano brygady „kolektywu rolniczego” złożone z aktywistów, więźniów, studentów i biedoty. Proces przymusowej kolektywizacji spowodował jednak znaczne obniżenie plonów. W roku 1931 osiągnęły one 83% zaś rok później 84% stanu z roku 1930. Pogorszenia się zbiorów nie da się całkowicie zrzucić na susze, która nawiedziła Ukrainę w tych latach. Z pewnością pewną role odegrała też spontaniczna akcja chłopów sprzedaży sprzętu na złom oraz znaczne obniżenie wydajności pracy jako świadome sabotowanie kolektywizacji.

Bezpośrednią przyczyną Wielkiego Głodu, zwanego również Hołdomorem było działanie polityczne Komitetu Centralnego radzieckiej partii komunistycznej. Ponieważ miejscowe władze republiki wysyłały apele o dostarczenie żywności uznano takie działanie za „odchylenia nacjonalistyczne”. Wymieniono około 75% urzędników miejskich rad oraz 80% sekretarzy organizacji partyjnych. Wywłaszczono łącznie 1 mln, z czego aż 850 tys. chłopów zostało deportowanych na Syberię i do Kazachstanu. W związku z agresywną polityką rekwizycji oraz zaborem części ziarna na zasiewy w latach 1931-1932 obszar zasiewów zmniejszył się aż pięciokrotnie. Kontyngenty zbierane według stanu z roku 1930 spowodowały olbrzymie zubożenie wsi. Głód był nieunikniony, bo średnio rodzinie rolnika pozostało około 112 kg ziarna na cały nadchodzący rok.

 

By uniemożliwić chłopom ucieczkę do miast wprowadzono dowody osobiste (pasport) bez których podróżowanie było zabronione. Groziła za to kara śmierci, podobnie jak za kradzieże mienia socjalistycznego. W 86 okręgach Ukrainy dodatkowo zamknięto sklepy oraz dokonano konfiskaty towaru. Chłopi w tym czasie mielili żołędzie na mąkę oraz polowali na myszy, ptaki, jedli również korzenie, mrówki, robaki korzenie i wyroby skórzane. Zamknięto szkoły zaś wsie otoczone zostały kordonem bezpieczeństwa przez Armię Czerwoną, składającą się z azjatyckich jednostek. Założenia polityki władz radzieckiej obrazuje idealnie fragment artykułu Maksyma Gorkego w „Prawdzie”: „Przeciwko nam występują wszyscy, których historia skazała na zagładę, i to powoduje, że ciągle jeszcze znajdujemy się w stanie wojny domowej. Z tego można wyciągnąć tylko jednej wniosek- jeżeli wróg nie poddaje się- należy go zniszczyć”

7 sierpnia 1932 roku w samym apogeum Hołodomoru wprowadzono dekret nazywany potocznie prawem 5 kłosów. Nawet kradzież kilku kłosów karano śmiercią. W ciągu roku było to aż 150 tys. osób.

Ponury cień kanibalizmu

We wspomnieniach dominuje obraz prób poradzenia sobie z głodem płodami lasu. „Zmordowani głodem sięgali po kwiaty wierzby i wiązów, pędy trzcin, mlecz, grzyby. Powyłaziły bobaki, susły, jeże i inne drobne stworzenia. Ludzie łowili je, bili i jedli.”  Dramatyzm relacji wzmagał fakt, że od wycieńczonych z głodu oczekiwano cały czas pracy: „Chłop produkuje chleb, ale chleba nie widzi. Jest zmuszony żywić się liśćmi lipy, plewami, różnego rodzaju chwastami.” W związku z tym częste były przypadki śmiertelnych zatruć, jedzenie jagód cisu lub trujących grzybów zdarzało się bardzo często.

 

Zdarzały się liczne przypadki kanibalizmu: „W Żytomierzu pokazali mi na wysypisku 12 dziecięcych czaszek: jedzą ludzkie mięso”. Zwiększyła się także zachorowalność na choroby zakaźne oraz epidemiczne. Władze radzieckie otworzyły specjalne sklepy – torgsiny. Można było w nich za złoto, dewizy i kosztowności uzyskać żywność. Był to świetny sposób na pozyskanie kapitału potrzebnych dla reform komunistów. Tylko dwa torgsiny w Charkowie w okresie od stycznia do lutego 1932 roku przyjęły od ludzi 374 kg złota o wartości 294 tys. rubli. Największy rozwój osiągnęły w roku 1933 kiedy liczba torgsinów wyniosła 263. Jednocześnie cały czas istniał kordon wojskowy uniemożliwiający przemyt żywności.

Dopiero zbiory roku 1933 i skuteczniejsze doręczanie pomocy międzynarodowej położyły kres klęsce głodu na Ukrainie. Jej zdrowotne skutki trwały jednak wiele lat.        

Cele polityczne, które chciało osiągnąć kierownictwo partii komunistycznej Z.S.R.R, z Józefem Stalinem na czele, zostały osiągnięte. Doprowadzono do bierności i apatii chłopstwa w aspekcie narodowowyzwoleńczym. Dokonano równiez kolektywizacji rolnictwa oraz wydrenowano Ukrainę z kosztowności zarówno prywatnych jak i będących własnością cerkwi.

Requiem

Badaniem wysokości strat zajęła się Międzynarodowa Komisja Badania Głodu na Ukrainie, która powstała w roku 1988. W deklaracji kończącej jej prace jest mowa o tym, że: „Następstwem głodu na Ukrainie w latach 1932-1933 były ogromne straty poniesione we wcześniej zamożnych regionach i straszne cierpienie narodu ukraińskiego. Potwierdzają to niezliczone zgony. Ich liczbę trudno określić, tym niemniej nie była ona mniejsza niż 4,5 miliona”.

Cała akcja zawierała ustalony dla terminu ludobójstwo dolus specialis zbrodni, czyli postać zamiaru jej popełnienia. Przeprowadzona była sprawnie i miała na celu eksterminację grupy narodowej, jaką stanowili Ukraińcy, a w szczególności ludność wiejska.

Na posiedzeniu 16 marca 2006 roku Senat RP potępił winnych ukraińskiej tragedii i podzielił pogląd władz ukraińskich o konieczności uznania Wielkiego Głodu za ludobójstwo. w deklaracji napisano m.in.: „Senat Rzeczypospolitej Polskiej pragnie przypomnieć że Wielki Głód „Hołodomor” został specjalnie wywołany przez rządzący Związkiem Sowieckim despotyczny reżim bolszewicki i miał doprowadzić do osłabienia i wyniszczenia narodu ukraińskiego, a tym samym stłumić jego dążenia do wolności i odbudowania własnego niepodległego państwa”.

W tym samym roku 6 grudnia  radziecki reżim jako odpowiedzialny za ludobójstwo na Ukrainie potępił w specjalnej uchwale Sejm. Niezwykle ważne było uznanie Hołodomoru za ludobójstwo expressis verbis. Podobne ustawy istnieją w większości Europejskich krajów byłego bloku radzieckiego. Z krajów pozaeuropejskich podobne deklaracje złożyły Stany Zjednoczone i Kanada. W samej Ukrainie 28 listopada 2006 roku Rada Najwyższa Ukrainy wydała ustawę, uznającą Wielki Głód za ludobójstwo. Co roku 26 listopada obchodzi się Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu, kiedy to pali się w oknach świece, zaś ulicami przechodzą milczące pochody.

Odmiennego zdania była Rada Europy, która 27 kwietnia 2010 roku odrzuciła projekt uznania Hołodomoru za ludobójstwo. Obecny prezydent Ukrainy przychylił się do takiego stanowiska w swoim wystąpieniu przed głosowaniem, mówiąc, że: „Wielki Głód z lat 30. na Ukrainie nie może być uznany za ludobójstwo, gdyż Ukraińcy jako naród nie byli celem akcji, która doprowadziła do śmierci milionów ludzi. (...) głód był wspólną tragedią wszystkich mieszkańców Związku Radzieckiego z okresu rządów Józefa Stalina.” Podobne założenia przyjmuje Rosja, nie zgadzając się na uznanie Wielkiego Głodu za ludobójstwo. Z pewnością ta sprawa będzie jeszcze poruszana w obu krajach i wpłynie na ich wzajemne polityczne stosunki.

Jeszcze inne stanowisko objął Parlament Europejski. Na prośbę trzech deputowanych: Marka Siwca , Konrada Szymańskiego oraz brytyjskiego konserwatysty Charlesa Tannocka zajął się sprawą Wielkiego Głodu na Ukrainie. W październiku 2010 roku parlament kompromisowouznał go za „straszliwą zbrodnię przeciw ludzkości”.

Piotr Celej

 

Chcesz być na bieząco z informacjami ze świata historii? Jesteśmy na facebooku polnocnej.tv. Szukaj nas na Twitterze oraz wyślij nam maila. 

Tagi: