Bez sprawiedliwości. Sprawa przed MTS o ludobójstwo

Zbrodnia jest elementem ludzkiej osobowości. Zbiorowe mordy pojawiały się już w starożytności. Dopiero jednak makabra II wojny światowej spowodowała kodyfikację prawa. Sprawa Bośnia i Hercegowina przeciwko Serbi i Czarnogórze pokazuje jednak, że nie jest ona skuteczna.

W grudniu 1946 ONZ przyjęło opracowaną rezolucję 96(I). Stanowi ona, że: „Ludobójstwo jest zaprzeczeniem prawa do egzystencji całych ludzkich grup, jak zabójstwo jest zaprzeczeniem prawa do życia jednostki, takie zaprzeczenie prawa do istnienia porusza sumienie człowieczeństwa, powoduje ogromne straty dla ludzkości, wartości kulturalnych i innych.(...) Odnotowano wiele przypadków ludobójstwa, na skutek których pewne grupy rasowe, religijne, polityczne i inne zostały zniszczone w części lub całości. Karanie zbrodni ludobójstwa leży w sferze międzynarodowego zainteresowania. Dlatego Zgromadzenie Ogólne: Potwierdza, że ludobójstwo jest zbrodnią prawa międzynarodowego potępianą przez narody cywilizowane(...) Zachęca państwa członkowskie do wprowadzenia niezbędnej legislacji, żeby zapobiegać tej zbrodni i ją karać”[13] Przyjęta została bez debaty, jednakże nie miała ona żadnych konsekwencji prawnych. W marcu 1947 rozpoczęto więc prace nad stosowną konwencją. Prace, oprócz Lemknina nadzorowali karniści międzynarodowi V. Pelle, H de Donnedieu. W marcu 1948 Rada Społeczno- gospodarcza wydała rezolucję 117/VI. Powstała na jej mocy komisja do spraw ludobójstwa. Składała się ona z przedstawicieli Chin, Libanu, USA, Polski ZSRR, Wenezueli i Francji. Miała przygotowac ostateczny projekt konwencji. Po kilku posiedzeniach i uwagach Komisji Praw Człowieka oraz Sekretarza Generalnego i poprawkach VI Komitetu Prawnego powstał projekt konwencji przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 9 grudnia 1948 roku.

Konwencja weszła w życie w styczniu 1951 roku, po ponad rocznym vacatio legis. Aktualnie ratyfikowana jest przez 137 państw, zaś ludobójstwo znajduje się w blisko 80 narodowych kodeksach karnych. Tekst składa się z preambuły i 19 artykułów regulujących działanie konwencji.

W Preambule jest mowa o tym, że: „Ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych i potępioną przez świat cywilizowany: uznając, że we wszystkich okresach historycznych ludobójstwo wyrządziło ludzkości wielkie straty; w przekonaniu, że międzynarodowa współpraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkości od tej ohydnej klęski [14]

W kolejnych artykułach jest mowa o tym że ludobójstwo popełnione zarówno podczas pokoju, jak i wojny jest zbrodnią prawa międzynarodowego (Art. I) Wystosowano też definicję ludobójstwa, wg, której czynem tym jest czyn, który jest: „dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich”  Do takich czynów zalicza się zarówno: zabójstwo, jak i uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia psychicznego, stworzenie dla członków grupy warunków prowadzących do zniszczenia fizycznego, stosowanie środków mających obniżyć przyrost naturalny w danej grupie oraz przekazywanie dzieci do innych grup społecznych. Karane jest zarówno dokonywanie ludobójstwa, jak i jego podżeganie oraz współudział. 

Zbrodnie na Bośniakach przed MTS

Również wobec zbrodni na Bałkanach, w tym w Bośni i Hercegowinie stworzono stosowny trybunał. W rezolucji 808 z lutego 1993 uznano, że ze względu na masowe zbrodnie i czystki etniczne, należy utworzyć międzynarodowy trybunał dla osądzenia osób „odpowiedzialnych za poważne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego”.[19] Na mocy rezolucji rady nr 827 z 25 maja 1993 roku utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia). Jego cele określono następująco:   

- Pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób, które poważnie naruszyły normy międzynarodowego prawa humanitarnego;

- Oddanie sprawiedliwości ofiarom zbrodni;

- Powstrzymanie dalszych zbrodni;

- Przyczynianie się do przywrócenia pokoju poprzez promowanie pojednania w   byłej Jugosławii[20].

Stał się on podstawowym czynnikiem osądzającym zbrodnie w byłej Jugosławii. Stworzono również później specjalny umiędzynarodowiony trybunał karny dla Bośni i Hercogowiny[21], który przejął mniej istotne sprawy. Wydawać by się mogło, że deklaracja z lutego 1993 wystarczy jako zapowiedź sprawie rozsądzenia konfliktu. Władze bośniackie były jednak przeciwnego zdania i w marcu złożyły pozew przeciwko Jugosławi do MTS.

Bośnia i Hercegowina przedkładając 20 marca 1993 roku sprawę przeciwko Jugosławii sekretarzowi Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Tym samym dokonano precedensu, ponieważ nigdy ten trybunał nie zajmował się podobnymi sprawami. Powołano się na kartę Statut Trybunału, który stanowi, że: „wszelkie spory, które strony doń wniosą, oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach[22].” Ponieważ oba państwa uznają jurysdykcję i spełniono kompetencje ratione materiae postawiono Jugosławii zarzuty. Były to: naruszenie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Pośrednimi zarzutami były również: prowadzenie wojny agresywnej oraz naruszenie niepodległości Bośni i Hercegowiny, a także stosowania systemu „czystek etnicznych”. Należy podkreślić fakt, że był to pierwszy przypadek zajmowania się przez MTS sprawą tego typu. Wielu komentatorów uznawało jurysdykcję trybunału jako „symboliczną” w tej sprawie i wyżej stawiało MTKJ. Uznawano, że w tym wypadku jest widoczny konflikt interesów, szczególnie przy niejasnym statucie trybunału karnego, działającego m.in. w oparciu o „zasady norymberskie”[23]. Późniejsze kontrowersje wzbudzało pojawienie się umiędzynarodowionych sądów w Bośni i Hercegowinie, które mogły wydać wyrok sprzeczny z MTS.

Co ważne w pozwie Bośnia i Hercegowina wymieniła definicję R. Lemknina ludobójstwa zawartą w Konwencji tj. oskarżyła Jugosławię o : dopuszczenie się zbrodni ludobójstwa

polegających na: zabójstwie

członków grupy; spowodowaniu poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy; rozmyślnym stworzeniu dla członków

grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub

częściowego zniszczenia fizycznego; oraz stosowaniu środków, które mają na

celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy (art. II lit. a–d konwencji);

(c) zmowę w celu popełnienia ludobójstwa (art. III lit. b konwencji)

(d) bezpośrednie i publiczne podżeganie do popełnienia ludobójstwa

(art. III lit. c konwencji);

(e) usiłowanie popełnienia ludobójstwa (art. III lit. d konwencji);

(f) współudział w ludobójstwie (art. III lit. e konwencji);

(g) naruszenie zobowiązania do karania winnych ludobójstwa lub któregokolwiek z innych czynów, wymienionych w art. III konwencji, bez  względu na fakt, czy są oni konstytucyjnie odpowiedzialnymi członkami rządu, funkcjonariuszami publicznymi czy też osobami prywatnymi (art. IV konwencji);

(h)naruszenie zobowiązania do wydania przepisów prawnych koniecznych dla wykonania postanowień konwencji, a w szczególności do skutecznego karania winnych ludobójstwa lub innych czynów wymienionych w art. III konwencji;[24]

Reszta zarzutów dotyczyła użycia siły oraz łamania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz Konwencji Genewskich i Haskich. Ponadto wniesiono prośbę do MTS o zniesienie embargo na dostawy broni w celu samoobrony swoich obywateli. Domagano się również wypłaty przez Jugosławię, zaś później Serbię i Czarnogórę, potem Serbię wypłaty reparacji wojennych oraz odszkodowań dla rodzin ofiar.

Co istotne Serbia i Czarnogóra ripostowała przed MTS wnosząc zarzuty wobec Bośni i Hercegowiny. Zwrócono się o:

a) zasądzenie, że żaden z obowiązków ustanowionych przez konwencję nie został naruszony w stosunku do bośniackich muzułmanów i Chorwatów ze względu na fakt, iż zarzucane, rzekome czyny nie zostały popełnione w ogóle albo w rozmiarze mniejszym niż zarzucany przez Bośnię i Hercegowinę, bądź ze względu na fakt, że zarzucane popełnione czyny pozbawione były zamiaru dokonania zbrodni ludobójstwa lub nie były skierowane bezpośrednio przeciwko członkom określonej grupy etnicznej lub religijnej (tzn. nie zostały popełnione tylko z tej przyczyny, że jednostka należała do określonej grupy etnicznej lub religijnej);

b) odrzucenie wszelkich roszczeń państwa pozywającego, ze względu na fakt, iż zarzucane rzekome czyny nie mogą być przypisane stronie pozwanej, gdyż nie zostały one popełnione przez, na rozkaz lub pod kontrolą jej organów, a także na jej terytorium;

c) orzeczenie odpowiedzialności Bośni i Hercegowiny za zbrodnię

ludobójstwa oraz inne czyny zakazane oraz karane konwencją dokonane

na bośniackich Serbach między innymi poprzez podżeganie do ich popełnienia, popełnianie ich, a także niedochowanie obowiązku zapobiegania tym czynom;

d) orzeczenie obowiązku karania przez Bośnię i Hercegowinę winnych zbrodni ludobójstwa oraz innych czynów sankcjonowanych przez Konwencję[25].

Mamy więc do czynienia z obustronnym oskarżeniem o ludobójstwo, przy czym ze względu na zbieżność problemu było ono rozpatrywane jako jedna kwestia. Cały proces trwał 13 lat, co było spowodowane również z trudnością w dzieleniu sprawy z MTKJ. Co istotne w czasie trwania sprawy Bośnia i Hercegowina vs Serbia i Czarnogóra, trybunał karny uznał, że na terenie Bośni doszło do ludobójstwa, przede wszystkim w Srebernicy. Trybunał karny uznał, że oskarżony w jednym z procesów Radislavow Kristić działał świadomie w celu wyniszczenia bośniackich Muzułmanów i że poprzez masakrę w Srebrenicy istniał zamiar popełnienia zbrodni, czyli dolus specialis. Pomimo, iż obrona sugerowała, że zabicie tylko mężczyzn w wieku poborowym, świadczy o eliminacji potencjalnych wojowników a nie wyniszczenia grupy w całości lub części. Trybunał odrzucił taką interpretację. Izba Orzekająca uznała go winnym m.in. ludobójstwa. Innym elementem, który trybunał wziął pod uwagę był raport Upadek Srebrenicy (The Fall of Srebrenica) przedstawiony Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych w listopadzie 1999 r. przez Sekretarza Generalnego ONZ[26].

Był to istotny sygnał dla MTS, który w tym czasie zbliżał się do ukończenia prac. Serbia i Czarnogóra podważyła co prawda ratione personae trybunału, jako, że jest nowym państwem a nie spadkobiercą Jugosławii, ale taka interpretacja została odrzucona. Na dalszą dyskusję nt. dolus specialis MTS stwierdził przy tym, iż tzw. „czystki etniczne” również mogą stanowić formę zbrodni ludobójstwa. Czystki etniczne w Bośni i Hercegowinie natomiast są potwierdzane chociażby w rezolucjach Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Ostatecznie orzeczeniem z dnia 26 lutego 2007 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzekł:

1) dziesięcioma głosami do pięciu – potwierdził swoją jurysdykcję do

rozpatrzenia sprawy na mocy art. IX konwencji;

2) trzynastoma głosami do dwóch – uznał, iż Serbia nie dopuściła się zarzucanej jej zbrodni ludobójstwa;

3) trzynastoma głosami do dwóch – stwierdził, że Serbia nie ponosi

odpowiedzialności za zmowę w celu popełnienia ludobójstwa, ani za bezpośrednie i publiczne podżeganie do popełnienia ludobójstwa;

4)jedenastoma głosami do czterech – potwierdził, że Serbia nie

współdziałała w ludobójstwie;

5)dwunastoma głosami do trzech – orzekł, iż Serbia odpowiedzialna jest za naruszenie obowiązku zapobiegania zbrodni ludobójstwa w odniesieniu do ludobójstwa, które miało miejsce w Srebrenicy w lipcu 1995 r.;

6) czternastoma głosami do jednego – orzekł, że Serbia winna jest naruszenia zobowiązania do karania zbrodni ludobójstwa poprzez nieprzekazanie Ratko Mladicia, oskarżonego o dokonanie i współudział w dokonaniu zbrodni ludobójstwa, do Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii celem jego osądzenia oraz poprzez całkowite zaniechanie współpracy z tym Trybunałem po 1995 r. (...)

9) trzynastoma głosami do dwóch – uznał, że Serbia, tytułem naruszenia zobowiązania do zapobiegania zbrodni ludobójstwa oraz tytułem naruszenia postanowienia MTS z dnia 13 września 1993 r. wraz z niepodjęciem jakichkolwiek środków znajdujących się w jej dyspozycji celem zapobieżenia zbrodni ludobójstwa w Srebrenicy w lipcu 1995 r., zobowiązana jest do zapłaty słusznego odszkodowania Bośni i Hercegowinie[27].

Ostatecznie więc nie wszystkie zarzuty uznano za zasadne, trwająca 13 lat batalia prawna była jedną z najdłuższych spraw dla MTS, jej znaczenie jest symboliczne w aspekcie złamania przez Serbię Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku. Z drugiej strony dla Bośni istotne są również kwestie odszkodowań, których wysokość ma MTS określić w osobnym postępowaniu.

Ubi lex, ibi poena?

Nieostrość pojęcia ścigania ludobójstwa przynosi skomplikowane dylematy prawne. Jednym z nich okazała się jurysdykcja Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwość w sprawach związanych z tą zbrodnią. Brak jasnych przepisów oraz ogólne zasady działalności MTS stworzyły taką możliwość. Prace trybunału ukazały zarówno pozytywne jak i negatywne strony funkcjonowania Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku. Bardzo ciężko jest określić czy zaszła zbrodnia ludobójstwa na podstawie zamiaru i rozmiaru dokonania tej zbrodni. Prace MTS udowodniły, że mimo, iż prawo humanitarne nie jest do końca doprecyzowane, można je skutecznie egzekwować. Co ciekawe, prace trybunału spowodowały powstanie drugiej tego typu sprawy, złożonej 14 lutego 2002 roku przez Demokratyczną Republikę Konga przeciwko Belgii. Dowodzi to o zapotrzebowaniu na sprawiedliwość w aspekcie międzynarodowego prawa humanitarnego[28]. Sprawa Sprawa Bośnia i Hercegowina vs Serbia i Czarnogóra w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości może okazać się więc ważnym precedensem, a wraz z powstałym na przełomie XX i XXI wieku Międzynarodowym Trybunałem Karnym, może przyczynić się do zwiększenia skuteczności egzekwowania Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

Piotr Celej


[1] PWT, Biblia Tysiąclecia, Kraków 2008, s.45.

[2] G. Kucharczyk, Pierwsze ludobójstwo i pierwszy negacjonizm- eksterminacja Ormian w Turcji na początku XX wieku [w:] L.M. Nijakowski(red.), Krwawy cień genocydu. Interdyscyplinarne badania nad ludobójstwem, Kraków 2011, s.117.

[3] L.M. Nijakowski, Wiek XX wiekiem ludobójstw. Podstawowe definicje spory i fakty [w:] [w:] L.M. Nijakowski(red.), Krwawy cień genocydu. Interdyscyplinarne badania nad ludobójstwem, Kraków 2011, s.25.

[4] Internet, L. Kłoczowski, Rafał Lemkin, twórca pojęcia "ludobójstwo", www.wyborcza.pl, dostęp:

16. IV.2013, zob. też T. Wojciechowski, To Rafał Lemkin wymyślił termin ludobójstwo, http://polska.newsweek.pl, dostęp: 16. IV.2013

[5] J. Sawicki, Ludobójstwo. Od pojęcia do konwencji 1933-1945, Kraków 1949, s.24.

[6] S. Mikke, Adwokat Rafał Lemkin- wybitny nieznany, [w:] Palestra nr 1-2/2006.

[7] F. Piper, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz?, Oświęcim 1992, s.85-86.

[8] N. Davies, Europa walczy. Nie takie proste zwycięstwo, Kraków 2008, s.469.

[9] J. Sawicki, op.cit., s.24.

[10] K. Wierczyńska, Pojęcie ludobójstwa w kontekście orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc, Warszawa 2010, s.14.

[11] Ibidem, s.16-17.

[12] R. Lemkin, Genocide, Internet: http://www.preventgenocide.org/lemkin/americanscholar1946.htm; dostęp 16. IV.2013.

[13] General Assembly Resolution 96(I), Internet: http://www.un.org/documents/ga/res/1/ares1.htm, dostęp 16. IV.2013

[14] Konwencja w spawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, [w:] Internet: http://www.genocidewatch.org, 16. IV.2013zob. też. K. Lankosz, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Wybór dokumentów, Bielsko-Biała 2007, s.53.

[15] K. Wierczyńska, op.cit, s.35.

[16] Konwencja...

[17] K. Lankosz, op.cit., ,  s.198.

[18] K. Wierczyńska, op.cit, s.47.

[19] Rezolucja Rady Bezpieczeństwa nr 808 z 1993

[20] Rezolucja Rady Bezpieczeństwa nr 827 z 1993

[21] D. Dróżdż, Międzynarodowe Trybunały Karne, Geneza, jurysdykcja, skład, działalność, Łódź 2011, s.441.

[22] Art. 36 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości., zob. też. B.S Diallo, Międzynarodowy trybunał Sprawiedliwości. System regulowania sporów międzynarodowych, Poznań 2005, s.62 i n.

[23] K. Karski, Czy trybunał Jugosłowiański działa legalnie? [w:] Rzeczpospolita z 24 VIII 1995.

[24] P. Woźniak, I co dalej? Wnioski płynące z orzeczenia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze z dnia 26 lutego 2007 r. w sprawie Bośnia i Hercegowina vs Serbia i Czarnogóra, [w:] P. Czubik (red.) Bałkany u progu zjednoczonej Europy, Kraków 2008, s. 113-114.

[25] Ibidem, s.117-118.

[26] Ibidem, s.120.

[27] Ibidem, s. 124-125.

[28] K. Wierzyńska, op.cit., s.210.

Chcesz być na bieząco z informacjami ze świata historii? Jesteśmy na facebooku polnocnej.tv. Szukaj nas na Twitterze oraz wyślij nam maila. 

Tagi: