Jedną z rzeczy, która mnie najbardziej zaskoczyła w trakcie dotychczasowych badań nad jeńcami wojennymi w latach II wojny światowej we wschodnich obszarach Rzeszy Niemieckiej (vide Badania), jest mnogość i jednocześnie różnorodność prasy, jaka była wydawana za drutami stalagów i oflagów w I, VIII, XX i XXI Okręgu Wojskowym. Zagadnienie to do tej pory nader rzadko było osobnym przedmiotem badań historyków. W przypadku polskich badaczy, ich uwaga skupiała się najczęściej na periodykach wydawanych w tych z obozów, w których Polacy stanowili liczną i zwartą grupę, przede wszystkim na terenie VII Okręgu Wojskowego (Bawaria) i II Okręgu Wojskowego (Pomorze Zachodnie oraz Przednie z Meklemburgią).
Tymczasem prasa jeniecka to fascynujący temat, i to z kilku powodów. Po pierwsze, zachowane egzemplarze pism stanowią kopalnię wiedzy o funkcjonowaniu obozów, ich strukturze społecznej i warunkach, jakie tam panowały. Oczywiście, teksty w nich publikowane były poddawane cenzurze i nie wszystkie (ważne z dzisiejszego punktu widzenia) były na łamach gazetek jenieckich poruszane. Niemniej jednak dla przedstawienia życia kulturalnego, sportowego czy działalności oświatowej w obozach jest to niezastąpione źródło informacji.
Po drugie, sam fakt wydawania gazety był dowodem na "dojrzały" charakter społeczności danego obozu - z ustaloną hierarchią, kontaktami zagranicznymi (przesyłki), o odpowiednio bogatym, wewnętrznym życiu. Było to nie lada wyzwanie organizacyjne. Z jednej strony należało pozyskać zgodę niemieckiej administracji (w tym cenzury), odpowiedni sprzęt dla redakcji (przede wszystkim z paczek MKCK i YMCA), nawiązać współpracę z drukarniami spoza obozów (nakład był drukowany zazwyczaj na papierze przesyłanym w paczkach, ale sam proces druku miał miejsce poza obozami, w prywatnych lub państwowych drukarniach niemieckich), stworzyć odpowiedzialny zespół osób oraz zgromadzić środki pieniężne na utrzymanie gazety (niektóre z gazet były kolportowane bezpłatnie, inne za dobrowolną opłatą, jeszcze inne za z góry ustaloną cenę - finansowanie tych przedsięwzięć przybierało różnoraką formę). Dopiero spełnienie tych wszystkich warunków umożliwiało stworzenie periodyku, który miał szansę był przez dłużysz czas kontynuowany. Periodyki z czasem ewoluowały - tak pod kątem formy, jakości druku, oprawy graficznej, jak i treści. To także obrazuje proces "profesjonalizacji" (lub też jego braku) w danych obozach.
Po trzecie - prasa obozowa to kapitalne źródło ikonografii, tym cenniejszej, że niejednokrotnie prezentowano na łamach tych periodyków (czy to w postaci zdjęć, czy to rysunków) miejsca, wydarzenia czy osoby, do których brak jest gdzie indziej obrazów.
Kto tworzył pisma jenieckie? Najczęściej redaktorami zostawały osoby, które "w cywilu" parały się (mniej lub bardziej profesjonalnie) dziennikarstwem. Często w pracę nad treścią gazet włączali się obozowi bibliotekarze i duchowni. Gazety jenieckie przybierały najczęściej formę miesięczników, choć czym bliżej było końca wojny, tym periodyki ukazywały się coraz bardziej nieregularnie (raz na 2-3 miesiące). Pod względem treści można wyróżnić kilka "żelaznych" punktów, które gościły na łamach większości tytułów. W prasie jenieckiej zazwyczaj znajdowały się ogłoszenia i apele starszyzny obozowej, dział sportowy i kulturowy, rubryka satyryczna, informacje o wydarzeniach w ojczyźnie (na podstawie informacji uzyskiwanych z prywatnej poczty poszczególnych jeńców).
Problemem w badaniu zagadnienia prasy jenieckiej jest nie tylko (zasygnalizowany wyżej) brak zainteresowania tym tematem większości historyków. Przede wszystkim (co pośrednio tłumaczy powyższy stan badań...) baza źródłowa jest niezwykle rozproszona. Mi udało się większość z gazet odnaleźć w zbiorach Niemieckiej Biblioteki Narodowej w Lipsku, w zbiorach Imperial War Museum w Londynie oraz... Biblioteki Narodowej w Walii. Wyjątkiem jest przykład gazeta Oflagu 64 Schubin ("The Oflag 64 Item"), który został cały udostępniony on-line (zobacz tutaj).
Mam nadzieję, że w niedalekiej przyszłości uda mi się pozyskać brakujące tytuły i numery, by móc rzetelnie opracować zagadnienie prasy jenieckiej. Tymczasem poniżej prezentuję tabelkę z zestawieniem zidentyfikowanych przeze mnie tytułów wydawanych przez jeńców w obozach I, VIII, XX i XXI Okręgów Wojskowych w latach II wojny światowej. W tabelce celowo nie uwzględniono gazetek wydawanych w obozach żagańskich, ponieważ - póki co - dysponuję zbyt małą ilością danych, by móc je zaprezentować w takiej formie, jak pozostałe, znane mi periodyki. Na osłodę prezentuję także poniżej winiety wybranych czasopism jenieckich.
Wpis pierwotnie dodany na stronę 18.04.2016, uzupełniony 19.04.2016, następnie uległ - z powodu drobnej awarii technicznej - wykasowaniu.
Został ponownie napisany 30.04.2016, choć nie w identycznej formie, jak uprzednio.
Jeśli dysponują Państwo informacjami, które mogłyby pomóc mi w opracowaniu tematu prasy jenieckiej - proszę o kontakt.
Jan Daniluk
J. Daniluk, Prasa jeniecka- http://jandaniluk.pl/pl/aktualnosci/125-prasa-jeniecka (data dostępu: 2.05.2016).
Zobacz również:
Jan Daniluk: Niezrealizowany projekt kościoła św. Anny w Letnicy
Jan Daniluk: Unikatowe zdjęcia majątku w Strzyży Dolnej
Jan Daniluk: O wojsku pruskim w Nowym Porcie, Wisłoujściu i na Westerplatte
Jan Daniluk: Kasyna oficerskie 17. Batalionu Taborów
Jan Daniluk: Kolumna Wojenna z 1915 r.
Pomniki Poległych Żołnierzy ze Stogów i Sobieszewa - Jan Daniluk
Chcesz być na bieząco z informacjami ze świata historii? Jesteśmy na facebooku polnocnej.tv. Szukaj nas na Twitterze oraz wyślij nam maila.