Wolne Miasto Gdańsk to struktura polityczna wokół której narosło wiele mitów dotyczących m.in. jego demografii. Oto jak wyglądała ona w świetle badań.

Piotr Celej

Bardzo ważnym elementem funkcjonowania Gdańska jako podmiotu politycznego była kwestia panujących w nim stosunków etnicznych. Dążenie niemieckiej większości do włączenia w struktury Republiki Weimarskiej stało się wyznacznikiem polityki Senatu Gdańska wobec Polski i Ligi Narodów. Od samego początku Polacy byli traktowani jako niebezpieczeństwo w dążeniu politycznym do złączenia z Niemcami[1]. Prasa niemiecka zdecydowanie podkreślała niemiecki charakter Gdańska.[2] W różnych spisach i wyliczeniach liczba ludności polskiej określana jest na około 10 %[3]. Należy pamiętać, iż liczba ta obejmuje nie wszystkich mieszkańców Wolnego Miasta Gdańska, a tylko posiadaczy gdańskich paszportów, wprowadzonych z dniem 4.V.1924[4]. W spisie z 1929 roku 35 tyś wskazało na narodowość polską co stanowi 9,1% ogółu ludności[5]. Podobnie szacuje S. Mikos, ludność polską na 35-40 tyś[6]. Przynależność według języka w wolnym mieście wyglądała następująco:

            Tab.1. Liczba mieszkańców Wolnego Miasta Gdańska według języka ojczystego na podstawie spisu z 1 XI 1923, za: H. Stępniak, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku, Gdańsk 1991, s.34.

Należy podkreślić, że powyższe liczby w przypadku Polaków są zaniżone, gdyż jak już wspomniano, istniały urzędowe bariery w zameldowaniu i kupowaniu mieszkań przez obcokrajowców[7]. Do tej liczby należy również dodać robotników sezonowych pochodzących głównie z Kaszub. Artykuł 104 traktatu wersalskiego w punkcie 4 podkreślał, że „(...) nie będą czynione w Wolnym Mieście Gdańsku żadne różnice na niekorzyść obywateli polskich i innych osób pochodzenia polskiego lub mówiących po polsku.”[8] Opiekę nad obywatelami polskimi roztaczał nie tylko rząd RP, ale i Liga Narodów. Niestety umowy polsko-gdańskie nigdy nie regulowały kwestii posługiwania się językiem polskim w urzędach, sądach, samorządzie i Volkstagu[9]. Polacy starali się uzyskać równouprawnienie z ludnością niemiecką, lecz zarówno gdańska konstytucja, jak i postanowienie Rady Ligi Narodów z 1932 uznały Polaków za mniejszość narodową. Największą organizacją polską była założona w 1921 Gmina Polska, przyjmowała ona w swoje szeregi osoby polskiego pochodzenia z gdańskim obywatelstwem i wyznaniem chrześcijańskim[10]. Ludność polska podkreślała swoje  przede wszystkim historyczne związki polski z Gdańskiem i uznawała się za autochtoniczną[11]. Lista polskich instytucji kulturalnych, oświatowych i sportowych sięgnęła kilkudziesięciu, wśród nich najważniejsze były: „Sokół”, „Lutnia”, „Gedania” czy studencki „Bratniak”. Życie kulturowe ogniskowało się w domu polskim przy ulicy Wałowej[12]. Wiele z organizacji wspieranych było finansowo i logistycznie przez władze polskie w Warszawie. Liczna była też emigracja z Polski, w 1924 roku było to 9182 osoby[13].

Wśród niemieckiej i niemieckojęzycznej ludności sporą grupę stanowili urzędnicy dawnej pruskiej biurokracji oraz ich rodziny a także „Pensiopolis”, czyli emeryci pruscy. Ludność ta czuła się obywatelami Niemiec, nie zaś Wolnego Miasta i była najmniej lojalna wobec zobowiązań międzynarodowych.[14] Bardzo ważnym elementem, była również ludność napływowa z głębi Niemiec, której nie czyniono przeszkód w osiedlaniu się, a nierzadko stawała się istotnym elementem życia politycznego. Takim przykładem może być urodzony w Fürth, gaulaiter gdańskiego NSDAP Albert Forster[15].

Istotną z początku grupę stanowiła emigracja rosyjska, osiedlająca się przede wszystkim w Sopocie, będąca efektem wojny domowej w Rosji. Dalsze represje wobec burżuazji spowodowały, że tylko w roku 1923 przybyło 2446 Rosjan[16]. Inną znaczącą mniejszością byli Żydzi. Ich liczba wynosiła dla 1924 roku 9 239 osób, zaś dla 1930 11 228[17].

Na zdjęciu protesty ludności niemieckiej przeciwko utworzeniu WMG.